بزرگترین و بم ساز ترین سازِ گروه آرشه ای – زهی ها کنترباس از خانواده ویولن است. زادگاهش اروپای غربی است و به کوشش بتهوون امروزه به عنوان یک ساز استاندارد زهی- آرشه ای از جایگاه ویژه ای در موسیقی ارکستر های کلاسیک غربی برخوردار گشته است.
بطوریکه در کنسرتو، تکنوازی و موسیقی مجلسی همواره دیده و شنیده می شود. علاوه بر این، قابلیت پیتزیکاتو نوازی در کنترباس موجب شده تا زخمۀ انگشتان نوازنده بر سیم ها جلوه گر سبک های دیگری از موسیقی مانند سبک جز، راک اند رول و بلوز باشد که گه گاه در ارکستر سمفونی ها نیز خود نمایی می کند.
کنترباس که آخرین جایگاه را در خانواده ویولن دارد مسیر کوکِ خود را دقیقا معکوس ویولن دنبال می کند؛ یعنی چیدمان نت ها به ترتیب از زیر به بم، بصورت سُل، سپس رِ، لا و در انتها می، می باشد. بنابراین موسیقی برای کنترباس در کلید فا یا دو و یا سُل نوشته می شود و صدا دهی در این ساز نسبت به نت نویسی آن یک اکتاو پایین تر یا بم تر می باشد.
به رغم اندازه بزرگش، کنترباس به تنهایی صدای نسبتا کمی تولید می کند. از این رو در اجراهای سُلو معمولا صدایی ضعیف و دور دارد. علت دیگری که در ضعف و خفگی صدای آن وجود دارد، ضخامت و سنگینی سیم هاست که روی هم رفته این ساز را کمی کُند و گستره آوایی اش را بم و سنگین می سازد. این موضوع، به ویژه هنگام نواختن قطعات سریع به همراه ویولنسل ها درنظر گرفته می شود.
به دلیل ضخامت و بلندی سیم های کنترباس حتی فواصل کوچک نیز نسبت به هم فضاهای وسیعی دارند؛ مثلا در وضعیت های پایین تر یا بم تر، انگشت اول تا چهارم فاصله دوم بزرگ را دربر می گیرند. نکته مهمی که باید درنظر گرفته شود این است که حرکت به سمت محدوده های بالاتر روی کنترباس با فواصل کوتاه و پرش های کوچک بهتر انجام می شود.
از آنجا که نوازنده باید دست چپش را بر ساز مستقر کند، بخاطر ضخامت زیاد سیم در محدوده های بالاتر با مشکل مواجه می شود. البته استفاده از این محدوده بالاتر در موسیقی ارکستری، وقتی آهنگساز بداند چطور صدای مورد نظر را از نوازنده بخواهد بسیار موثر خواهد بود.
کنترباس هنگام نواختن بر روی یک پایه قابل تنظیم استوار میگردد و نوازنده ساز را بر بدن و زانوی سمت چپ خود بطور ایستاده و یا در حالت نشسته بر یک صندلی بلند نگه می دارد. شکل ظاهری این ساز به ویولن سل شباهت دارد.
کنترباس شیب دار هستند !
بر خلاف دیگر اعضای خانواده ویولن شانه های کنترباس شیب دار هستند و نه خمیده؛ و بخاطر ضخامت سیم ها برای کوک کردن کنترباس از چرخ دنده دار در جعبۀ گوشی ها استفاده می شود. تقریبا تمام نوازنده های کنترباس از مدل بزرگ ساز استفاده می کنند ولی بعضی نوازنده های سلو، مدل های کوچکتر را برای این کار ترجیح می دهند؛ زیرا کنترباس های کوچک منعطف ترند و نواختن آنها آسانتر است.
در گروه های موسیقی جز نیز باس ایستاده که سازی باریک با حمل و نقل آسان می باشد متداول است. البته باید به این نکته توجه داشت که کنترباس های کوچکتر کیفیت صداهای واقعی کنترباس را ندارند.
سلو و کنسرتو برای این ساز بندرت نوشته شده است که دلیلش همان عدم قدرت آکوستیکی کنترباس در سالن های بزرگ است. اما کنسرتو هایی از آهنگسازانی مثل دراگونتی، بوتسینی، دیتیرزدورف و بعد از یک وقفه شاید ۲۰۰ ساله آثاری از کوزویسکی، زیمرمن، هنز و دیگران در قرن بیستم قابل توجه اند.
نواختن کنترباس مانند ساز های آرشه ای دیگر یا به روش زخمه زدن یا به کمک آرشه انجام می شود. آرشه هایی که نوازندگان کنترباس از آنها استفاده می کنند به دو دسته آرشه آلمانی و فرانسوی تقسیم می شوند.
از ویژگی های مشترک در هر دو نوع آرشه طول آنها است که در حدود ۶۸ الی ۷۰ سانتی متر می باشد و به لحاظ ساختاری نیز قدری کوتاه تر و سنگین تر از آرشه ویولنسل ها طراحی می شوند. با این حال نوازنده کنترباس می تواند تمام آرشه کشی و افکت های رنگ را که در ویولن مطرح است به اجرا درآورد. به دلیل ضخامت، سنگینی و کوتاه بودن آرشه در کنترباس نسبت به ولوین و حتی ویولنسل، بهترین راه برای اجرای خطوط اتصال طولانی این است که از نوازنده خواسته شود آرشه را به میل خود تغییر دهد.
اما نکته اساسی در الگوی طراحی و تکنیک های نواختن هر کدام از آرشه های کنترباس است که از متد های اختصاصی خودشان پیروی می کنند. در واقع آرشه آلمانی و فرانسوی در فاصله بین فراگِ آرشه و چوب با هم تفاوت دارند. این فاصله در نوع آلمانی بیشتر از نوع فرانسوی است؛ بنابراین با انتخاب هر یک از آرشه ها، سبک های متفاوتی از کنترباس نوازی را فرامی گیرید.
مشاهیر ایران
از مشاهیر ایران در این ساز می توان به علیرضا خورشیدفر اشاره کرد. وی دانش آموخته رشتۀ کنترباس در مقطع لیسانس می باشد. علیرضا خورشیدفر در طی دوران تحصیل خود از وجود استادانی مثل نعمت الله مجید، کنستاتین، خواهر و برادران پورتراب، نیکولا نیکولف، نیکولا پوپوف بهره برده است.
اگر به ساز کنترباس علاقه مندید و خواهان شنیدن صدای بم آن از نزدیک، آشنایی با آناتومی ساز و همچنین آگاهی از توانایی خود هستید موسسه طنین دلنواز با سال ها سابقه تدریسِ انواع سازهای شرق و غرب جهان پذیرای شماست.
مدرسان طنین دلنواز با تجربه نوازندگی حرفه ای و همچنین تحصیلات آکادمیک در این حوزه ، گزینه ی قابل اعتماد برای یادگیری و پیشرفت در نواختن کنترباس می باشند. حتی جدای از آموزش می توانید از آشنایی و اشراف اساتید بر ساز و کیفیت آن برای خرید استفاده کنید و طنین دلنواز خود باشید.
