چکیده

گیتار کلاسیک با دو مفهوم به کار میرود؛ یکی ساز گیتار با ظاهر معمولی آن که برای اجرای موسیقی کلاسیک، پاپ و فلامنکو استفاده مـی شـود و دیگری سبک خاص نوازندگی چنین سازی که برای نواختن قطعات موسیقی کلاسیک مناسب است و تکنیکهای مشخصی برای بیان این موسیقی را در بر دارد.

با نگاه دقیق در هر دوی این موارد نوعی منحصر به فرد دیده میشود؛ یعنی ساز گیتار کلاسیک با وجود مشابهت ظاهری با گیتار معمولی، در اصل ساختار داخلی خاص خود را مثلا از نظر شبکه های تشدیدکننده ی صدا و همچنین جنس چوب بدنه دارد و از طـرف دیگـر سـبک نوازنـدگی گیتار کلاسیک ویژگیهای خاص خود را از نظر حالت (استیل) دستان و چگونگی اجرای تکنیکها برای بیان موسیقی به کار میگیـرد.

کـه فراگیـری اصولی آنها لازمه ی ارائه ی هنر نوازندگی این ساز در بیان زیبایی شناسانه و سبک شناسانه ی موسیقی کلاسیک است. در این مقاله ضمن معرفی تاریخی این ساز و پیشینهی نگارش روشهای آموزشی برای آن، مبانی اولیه برای شروع هنر نوازندگی گیتار کلاسیک ارائه میشود.

مقدمه

شکل امروزی گیتار کلاسیک نتیجه ی تکامل سازهای دیگری در طی چندین قرن بلکه چند هزاره است. ریشـه ی گیتـار را بایـد در میانرودان و مصر باستان جستجو کرد؛ به طوری که منشا آن همچون تمام سازهای زهی، کمانی بـا یـک سـیم بـوده اسـت. بـه تدریج چندین سیم دیگر به آن اضافه شد و با یک جعبه ی تشدید صدا، سازهایی مانند چنگ و لیر به وجود آمدند. از میـان ایـن دو ساز، تکامل ساز لیر در ارتباط با اجداد گیتار به نظر میرسد؛

یونانیهای باستان در بیش از دو هزار سال قبل، دو نوع لیر یکی به نام لیرا و دیگری به نام کیتارا داشتند که به وسیله رومیها تغییر شکل یافت و احتمالا نـام گیتـار از همـین کلمـه گرفتـه شـده اسـت.
با این حال برخی کلمه ی گیتار را از واژهی فارسی «تار» و مخترع آن را زریاب (حدود قرن سوم هجری قمـری) مـی داننـد کـه احتمالا ایرانی بوده است. او با ورود به آندلس در جنوب اسپانیا که زمانی جزو قلمروی تمدن اسلامی بود، موجبات رشد و گسـترش موسیقی آن منطقه را فراهم نمود و ساز عود را از این طریق به اروپا وارد ساخت.

مردم آندلس نسبت به هنر عربی گرایش نداشـتند و از این رو ساز ابداعی توسط زریاب که عودی با پنج سـیم بـود، در مقابـل عـود عربـی مقبولیـت یافـت (طهرانیـان، ۱۳۸۸ ،۱۲ (واحتمالا موسیقی خاصی برای این ساز شکل گرفت که بر موسیقی فلامنکو در جنوب اسپانیا و همچنین موسیقی منـاطقی از شـمال آفریقا تاثیر گذاشت.
در آغاز دورهی رنسانس یعنی در ابتدای قرن ۱۵ نخستین گیتارهای واقعی با بدنهای باریک و شکلی مدور که شـبیه گیتارهـای امروزی بود در اروپا ظاهر شدند (طهرانیان، ۱۳۸۸ ،۱۶ .(گیتار در قرن ۱۶ و ۱۷ به طور آشکاری شبیه گیتار امـروزی بـود و قبـل از اینکه سیمهای آن در دورهی معاصر یعنی از حدود صد سال گذشته نایلونی شوند، سیم های مربوط به صداهای بالا (سـیم هـای ۱، ۲ و ۳ (از جنس روده و سیمهای معروف به صداهای پایین (سیمهای ۴، ۵ و ۶ (از جنس ابریشم بود که نـوار فلـزی ای بـه دور آن پیچیده میشد.

این سیمها صدای یکنواختی تولید نمیکردند و به آسانی از کوک خارج میشدند.حضور گیتار در دوره ای کلاسیک که تقریبا از اواخر قرن ۱۸ تا اوایل قرن ۱۹ به طول کشید، مرهـون تـلاش هـای آهنگسـازان و مائورو جولیانی ۲ نوازندگانی همچون فرناندو سور ۳، و دیونیزیو آگوادو است.

با این حال به دلایلی از طرف برخی آهنگسـازان مطـرح این دوره توجهی نسبت به گیتار صورت نگرفت؛ از جملهی این دلایل پایین بودن حجم صدای گیتار در مقابـل حجـم صـدایی یـک ارکستر (در دورهای که عصر موسیقی ارکستری نام دارد) و نیز جایگاه پایین آن در نظر طبقهی اشراف به عنوان حـامی اصـلی هنـر کلاسیک بوده است.
از دورهی رمانتیک به بعد موسیقی گیتار کلاسیک گسترش بیشتری یافت. فرانسیسکو تارِگا از نوازنـدگان و آهنگسـازان گیتـار در این دوره، نقش مهمی در غنای موسیقایی و فنی این ساز داشت. از اوایـل قـرن بیسـتم هـم بـا تـلاش هـای آهنگسـازانی چـون ۶ آگوستین باریوس و نوازندگانی همچون آندره سگوویا این ساز حیات جدیدی را شروع کرد و امروزه دارای محبوبیت بسیار و مـورد توجه آهنگسازان مختلف است؛

مثلا لوچیانو بریو در مجموعهی آثار خود برای تکنوازی سازهای مختلف که سـکوئنتزا نـام دارنـد، قطعهای هم برای گیتار کلاسیک به نام سکوئنتزای شماره ۱۱ دارد که در سالهای ۱۹۸۷ تا ۱۹۸۸ ساخته شده است.
استفاده از گیتار کلاسیک در ارکستر سمفونی محدود است، هرچند به دلایلی همچون ایجاد فضای اسپانیایی و آمریکای لاتـین یا فضای فولکلور با همراهی آرپژی، و نیز به خاطر رنگ صدایی خاص (کنان، ۱۳۸۶ ،۴۷۳ و ۴۷۴ (گاهی به کـار مـی رود.

راجـع بـه این کاربری محدود به کنایه میگویند گیتار خودش ارکستری بزرگ است که منظور قابلیت نواختن چند صدایی در این ساز ضـمن داشتن رنگهای صدایی نسبتا متنوع است. برخی آثار ارکستری که در آنها گیتار کلاسیک به کار رفتـه، سـمفونی شـماره ۷ مـالر و سرناد اپوس ۲۴ شوئنبرگ است.

 

روش تحقیق

این مقاله پس از بررسی روشهای مطرح پیرامون مبانی نوازندگی گیتار کلاسیک و همچنین استفاده از روش نوازندگی نگارنده نگاشته شده است و در عین اینکه بستر توصیفی-تحلیلی دارد از نتایج پژوهشها و تجارب نگارنده بهره میبرد. در این مقاله همچون مطالعات نظریهپردازی در رشتههای هنری، از جمعبندی نظرات و آرای مختلف پیرامون مبانی نوازندگی گیتار کلاسیک استفاده میشود.

پیشینه ی تحقیق

نوشـته ۱۰ اولین کتاب آموزش گیتار به نام گیتار اسپانیایی در سال ۱۵۹۶ در بارسلون منتشر شد که توسط خوان کارلوس آماتـا ۱۱ شده و اولین گام در آموزش عملی این ساز محسوب میشود.

کتاب مهم دیگر روش اجرای گیتار اسپانیایی نوشتهی گاسـپار سـانز است که در آن برای اولین بار به برخی تکنیکهای رایج امروزی در نوازندگی گیتار کلاسیک اشاره میشـود (طهرانیـان، ۱۳۸۸، ۱۸ و ۱۹٫ (با این حال اولین مطالب راجع به گیتار شش سیمه با ظاهر امروزی در رسالهای با عنـوان اصـول اجـرای گیتـار شـش سـیم دیده مـی شـود کـه در سـال ۱۸۰۴ در ناپـل چـاپ شـد ( Spanish the at Guitarist Neapolitan A 12 نوشتهی فدریکو مورتی ۲۰۱۵, Court .

از جمله روشهای دیگر، رسالهی آموزشی فرناندو سور است که در سال ۱۸۲۲ در بن آلمان چاپ شد و تا به امروز هم از لحاظ گسـترش تکنیـک نوازنـدگی گیتـار کلاسـیک مـورد توجـه اسـت (طهرانیـان، ۱۳۸۸ ،۲۱ و ۲۲ . روش پایـه ای گیتـار کلاسیک بـه سـال ۲۰۰۲ ۱۶ نوشتهی فریدریک نُد ۱۵ به سال ۲۰۰۳ و راهنمای کامل برای نوازندگی گیتار ۱۴ نوشتهی اسکات تَننت ۱۳از روشهای آموزشی بسیار در دورهی معاصر هستند.

نگارش و انتشار روشهای آموزشی گیتار کلاسیک در سطح ایران هم تاریخ خاص خود را دارد. با اینکه بـه نظـر مـی رسـد ورود گیتار کلاسیک به ایران همانند خیلی دیگر از سازهای اروپایی، حداقل تا زمان تاسیس مدرسهی دارالفنون یعنی در حدود صد سال سابقه داشته باشد، اما ورود و گسترش نوازندگی گیتار کلاسیک در ایران بیشتر مرهون تلاشهای سیمون آیوازیـان (متولـد ۱۳۲۳ ( در حدود سالهای دههی ۴۰ شمسی است (زندگینامه ی سیمون آیوازیان، ۱۳۹۲ .

 

البته در همین سـال هـا نوازنـدگان دیگـری در تهران و برخی از شهرهای ایران به نوازندگی گیتار کلاسیک مشغول بودند. از جملـه روشهـا ی آمـوزش گیتـار کلاسـیک در ایـران عبارت هستند از آموزش گیتار کلاسیک در دو جلد نوشـته ی لیلـی افشـار (متولـد ۱۳۳۸ (بـه سـال هـای ۱۳۸۹ و ۱۳۹۲ و کتـاب موسیقی دانشمند (روش آموزش گیتار کلاسیک) نوشتهی فرزاد دانشمند (متولد ۱۳۴۱ (که به سال ۱۳۹۲) چاپ دهم) منتشر شد. اما نکتهی مهمی که گاهی در برخی از روشهای آموزش نوازندگی گیتار کلاسیک به فراموشی سپرده میشـود، لـزوم انعطـاف – پذیری به تناسب قابلیتهای فکری و جسمی هر هنرجوی خاص است؛

به طوری کـه ایـن روش هـا هنرجـو را سـالیان متمـادی در سطح ابتدایی نگه میدارد و مانع از ورود او به مدارج بالای نوازندگی جهت دستیابی به تکنیـک هـای بیـانی بـرای اجـرای قطعـات سطح اول گیتار کلاسیک میشود. بر این اساس در ادامهی مقاله پس از معرفی ساز گیتار کلاسیک، مبانی پایـه ای بـرای نوازنـدگی آن شامل چگونگی گرفتن ساز، و حالت دستان معرفی میشود.

ساختمان گیتار کلاسیک

بدنه: از انواع چوب ساخته میشود و تقویتکنندهی صدای حاصل از سیمها است. روی بدنه معمولا با محلولها و مواد مختلـف پوشش داده میشود تا ضمن ایجاد زیبایی بصری، آن را از ضربات احتمالی تا حدی محفوظ دارد. در داخل بدنه و در قسمت پشـت خرک، ساختاری شبکهمانند وجود دارد که نقش مهمی در تفکیک صدای حاصل از هر سیم ایفا میکند. گـاهی اوقـات بدنـه نقـش تولید صدا را بر عهده دارد؛ از جمله در برخی قطعات موسیقی معاصر با ضربه بر آن صداهایی با رنگهای مختلف تولید میشود.

 

دسته: بر روی دسته، میلههایی فلزی به نام فرِت تعبیه شده است که با قرار گرفتن سیم بر روی آن با فشار انگشت، طول آن ۱۷ کم و صدای بالاتری تولید میشود. در محل اتصال سیمها به دسته، وسایلی برای افزایش و کاهش کشش هر سیم وجود دارد که به گوشی معروف است.

با پیچاندن گوشیها هرچه سیم کشیدهتر شود صدای آن بالاتر و هرچه شلتر شود صدا پایینتر خواهد شد. سیمها: در قسمت زیادی از رپرتوار گیتار کلاسیک مهمترین عامل تولید صدا سیمها هستند. آنها از روی دو تیغـه ی اسـتخوانی به نام خرک و شیطانک عبور کرده و به ترتیب به سیمگیر و گوشی متصل میشوند. سیمهای گیتار را با اعـداد ۱ تـا ۶ متناسـب بـا تعدادشان میشناسند و در نتنگاری هر جا که لازم باشد با قراردادن این اعداد داخل دایره به سیمها اشاره میکنند. نکتهی مهم راجع به سیمها، کوک کردن آنها است تا به نسبت زیر و بمی مشخصی با یکدیگر برسند؛ صداهای سیمهـای گیتـار کلاسیک در نوعی از نامگذاری الفبایی نتها معروف به نامگذاری علمی بـه صـورت E5 B4 G4 D4 A3 E3 اسـت.

البتـه صـدای حاصل یک اکتاو پایینتر از محل نتنویسی است و برای اشاره به این مطلب گیتار را سازی انتقالی مینامند. کـ وک متعـارف گیتـار کلاسیک انطباقی کامل با همراهی آواز در چند قرن اخیر دارد؛ به طوری که استفاده از آکردهای ماژور و مینور به عنوان آکردهـایی اصلی برای همراهی آواز و انتقال این آکردها را به شکلی قابل اجراتر فراهم مـی سـازد.

همچنـین کـاربری سـیم هـای دسـت بـاز بـا آکردهای مورد نظر را به خصوص در پوزیسیونهای نزدیک به سر دسته بیشتر میکند و موجب افزایش قابلیت همراهی آواز در این ساز میشود (حبیب دوست، ۱۳۸۷ ،۹۶٫

اصول بنیادین نوازندگی

برای شروع نوازندگی داشتن یک ساز مناسب بسیار مهم است. همچنین زیرپایی، پایهی نت، و یک مترونوم مکانیکی یا مترونـوم الکترونیکی که معمولا با تیونر همراه است. وضعیت مناسب ناخنهای انگشتان دو دست نیز مورد دیگری است که باید مـورد توجـه قرار گیرد؛

به طوری که وقتی دست راست جلوی صورت گرفته میشود باید نـاخن هـا حـدود دو تـا سـه میلیمتـر بلنـدتر از نـوک
انگشتان باشند و ناخنهای انگشتان دست چپ تقریبا از ته کوتاه شوند. با این حال شکل و انحنای ناخنهای دو دست متناسـب بـا حالت ذاتی نوک انگشتان هر نوازنده ساخته و پرداخته میشود و تقلید از انحنای ناخن نوازندگان مطـرح همیشـه پاسـخگو نیسـت.

همچنین هنرجو به فضای مناسب برای انجام تمرین نیاز دارد که با توجه به محدودیتهای زندگی شهری هر کسی بـا روش خـاص خودش آن را فراهم میکند. راجر لاو، مدرس آواز در مورد فضای تمرین به هنرجویانش توصیه مـی کنـد در کنـار دریـا، پـارک، در حیاط پشت خانه و یا یک اتاق کنفرانس خالی در محل کار تمرین کنند (لاو، ۱۳۹۳ ،۱۱۰ .( گیتار کلاسیک از جمله سازهایی است که به حالتهای مختلف میتوان آن را گرفت و نواخت.

منظور از گرفتن هـر سـازی ایـن است که آن ساز در موقعیت مناسبی نسبت به دستان قرار گیرد تا بتوان با کمترین انرژی، بیشترین کیفیت صدایی را ایجـاد کـرد و اتلاف انرژی که عموما به صورت درد ظاهر میشود، در قسمتهای مختلف بدن از جمله گردن، کمر و پاها وجود نداشـته باشـد. در یکی از بهترین روشهای گرفتن گیتار کلاسیک که متناسب با راحتترین حالت بدن خصوصا دستها شکل گرفتـه،

بـدن از چهـار محل با ساز در تماس است. در این حالت دستهی گیتار با زمین تقریبا زاویهی ۴۵ درجه میسازد و صفحهی جلویی و عقبی گیتـار نسبت به زمین عمود هستند. در شکل ۲ یک نوازندهی گیتار کلاسیک در حال نوازندگی با این حالت گرفتن ساز دیده میشود.

حالت (استیل) دستان

در دست راست از دید نوازنده، انگشتان i ، m و a در راستای هم بوده و با انگشت P زاویهی تقریبـی ۹۰ درجـه مـی سـازند بـه طوری که انگشت P در محل وسط حفرهی صوتی با زاویهی ۴۵ درجه نسبت به صفحهی جلویی گیتار قرار میگیرد.انگشت e هـم در این حالت بدون کوچـک تـرین گرفتگـی اسـت. حرکـت انگشـتان i ، m و a بـرای ضـربه زنـی بـه گونـه ای اسـت کـه از مفصـل متصلکنندهشان به کف دست (مفصل سوم) حرکت میکنند. انگشت P هم که مانند سایر انگشتان سه مفصل دارد، بایـد از مفصـل سوم که آن را به مچ متصل میکند حرکت نماید.

در این حالت واضح است که از دید نوازنده، محل برخورد نـوک انگشـتان i ، m و a با سیمها، سمت چپ آنها و انگشت P با سیمها، سمت راست آن است. حالت دست راست، با حرکت و جابجایی بازو، ساعد و مچ به بهترین وضعیت خود در مقابل سـیم هـا خواهـد رسـید. البتـه ایـن حرکت مربوط به قبل از شروع نواختن است و غیر از چند مورد و به منظور اجرای چند تکنیک خاص، بـازو، سـاعد و مـچ در حـین نوازندگی حرکت چشمگیری ندارند.

 

در دست چپ نوک انگشتان ۱ ، ۲ ، ۳ و ۴ به صورت عمود با دسته روی سیمها قرار گرفته و به حدی فشار اعمال مـی کننـد تـا صدایی صاف و به اصطلاح بدون گز، با ضربهی انگشتان دست راست به سیمها ایجاد شود. در این حالت، انگشت T در پشت دسـته و وسط عرض آن قرار میگیرد. ارتباط انگشتان ۱ ، ۲ ، ۳ و ۴ با انگشت شست به گونهای است که انگشتان ۱ و ۲ با انگشـتان ۳ و ۴ حالت تقارن دارند و غیر از نوک انگشتان ۱ ، ۲ ، ۳ و ۴ و همچنین بطن انگشت T هیچ جای دیگری از دست چپ با دستهی گیتـار تماس ندارد.

 

انگشتان دست برای انگشتگذاری با فاصلهای حداکثر ۲ تا ۳ سانتیمتری در مقابل سیمها قرار دارند و هر چه سریعتر گذاشته و برداشته میشوند. در این حالت مهم است که انگشتان به صورت عمود بر دسته قرار گیرند و از ایـن رو حرکـت سـایر قسـمت هـا از قبیل بازو، ساعد و مچ، تابع ایجادشدن این ویژگی است. در شکل ۴ حالت مطلوب دست چپ دیده میشود.

 

برنامه ی آموزشی هنرجویان

شناخت نت ها روی هر سیم و نواختن قطعات ساده، سپس اجرای اتودهای تمرینی و قطعات متوسط تا پیشرفته، برنامه ای کلـی برای فراگیری نوازندگی گیتار کلاسیک است؛ به طوری که به تدریج با نواختن قطعات ساده از دوره های مختلف تـاریخی کـه مـی توانند از روشهای مختلفی همچون مجموعه ی “جان میلز” برای گیتار کلاسیک و برگشت از اول اثر “نیکیتـا کوشـکین” انتخاب شوند.

روند آموزشی ادامه مییابد و سپس اتودها و قطعات متوسط تا پیشرفته متناسب با توانایی هر نوازنده و با هدف رشد تکنیکی برای رسیدن به بیان موسیقایی بالاتر ارائه میشود. در طول مـدت فراگیـری، شـنیدن و تحلیـل قطعـات مختلـف گیتـار کلاسـیک میتواند بسیار مفید باشد و درک هنرجو از بیان این نوع موسیقی را افزایش دهد.

نتیجه گیری

ساز گیتار کلاسیک با سابقهای چند صد ساله از ارتباط فرهنگی بین شرق و غـرب برمـی خیـزد. ورود نمونـه هـای اولیـه ی آن از آندلس به اروپا و آمیزش با فرهنگ موسیقی کلاسیک موجب پیدایش مجموعهی آثار متنوعی برای این ساز شد که به تکنیـک هـای بیانی خاص و در حقیقت روش نوازندگی خاص خود نیاز دارند.

از میـان نوازنـدگان مختلـف گیتـار ک لاسـیک برخـی توانسـتند بـر ماندگاری و گسترش این ساز تاثیرگذار باشند؛ از جمله فرناندو سور که آهنگساز هم بـود و همچنـین آنـدره سـگوویا. در موسـیقی معاصر گیتار کلاسیک جایگاه خاص خود را در آثار آهنگسازان یافته است و روشهای آموزشی این ساز باید طـوری طراحـی شـوند. که نوازندگان بتوانند از عهدهی نیازهای اجرایی این موسیقی هم برآیند. از طرفی در نگارش یـک روش آموزشـی بایـد قابلیـت هـای فکری و جسمی هر هنرجوی خاص مورد نظر قرار گیرد.

از این رو مبانی پایهای بـرای نوازنـدگی گیتـار کلاسـیک شـامل چگـونگی گرفتن ساز، حالت دستان و همچنین برخی تمرینهای روزانهی اصلی هستند که اگر از ابتدا به درستی درک شوند در ادامه موجـب تسریع در روند فراگیری تکنیکهای مختلف جهت بیان موسیقی کلاسیک خواهند شد.

مراجع

حبیب دوست، منصور، (۱۳۸۷، (ساخت و اجرای یک سونات برای گیتار، پایاننامهی کارشناسی، دانشگاه تهران.

طهرانیان، فرزین، (۱۳۸۸ ،(سیر آموزش گیتار کلاسیک (مشکلات و دورنما)، تهران، موسسه ی انتشارات پرگار.

کنان، کنت، (۱۳۸۶ ،(ارکستراسیون، مترجم: هوشنگ کامکار، تهران، نشر افکار.

گلایس، آنتونی، (۱۳۸۳ ،(شیوهی آموزش گیتار کلاسیک، مترجم: آرین صادقی، تهران، انتشارات چنگ.

لاو، راجر، (۱۳۹۳ ،(صدای خود را آزاد کنید، مترجم: سیروس نویدان، تهران، نشر دنیای نو.

مارتین، خوان، (۱۳۷۸ ،(روش آموزش گیتار: هنر گیتار فلامنکو، مترجم: فرزاد امیرانی، تهران، مترجم. ؟ ، (۱۳۹۲ ،(زندگینامـــهی ســـیمون آیوازیـــان (متولـــد ۱۳۲۳ ،(همشـــهری آنلایـــن)

 

منصور حبیب دوست
هیات علمی دانشگاه گیلان